Door Muhammed Akbas (Onderzoeker en docent Hogeschool Rotterdam)

De coronacrisis blijkt een interessante testcase te zijn voor de moraliteit van bedrijven. Waar sommige ondernemingen proberen een slaatje te slaan uit deze crisis door hun prijzen flink te verhogen – denk aan de plotse prijsstijging van handgel – kiezen andere bedrijven er juist voor om af te zien van hun winst.

Zo besloot farmaceut AstraZeneca om zijn vaccin tijdelijk voor de kostprijs aan te bieden. Kapitalistisch opportunisme en moreel idealisme komen kennelijk allebei voor in het bedrijfsleven.

Dit soort beslissingen over prijzen staan niet op zichzelf, maar vloeien voort uit de impliciete ethische positie van bedrijven. De totstandkoming van prijzen is namelijk niet alleen een commerciële aangelegenheid, maar ook een morele.

Volgens Aristoteles komen alle deugden samen in rechtvaardigheid

Wanneer spreken we van een eerlijke prijs? Laat ik deze vraag proberen te beantwoorden met de hulp van twee grote denkers: Aristoteles, die over rechtvaardigheid filosofeerde, en Thomas van Aquino, die schreef over het concept van ‘de rechtvaardige prijs’.

De rechtvaardige prijs

Binnen de deugdethiek van Aristoteles worden verschillende deugden onderscheiden, zoals wijsheid, gematigdheid, moed, en de deugd waar we het hier over gaan hebben: rechtvaardigheid. Deugden zijn houdingen die ons in staat stellen om goed te handelen. Het zijn karaktertrekken waarvoor mensen geprezen worden. Een deugd is altijd een midden tussen twee ondeugden.

In het vijfde boek van zijn Ethica Nicomachea typeert Aristoteles de deugd ‘rechtvaardigheid’ als een karaktertrek die mensen in staat stelt om in hun relatie met anderen eerlijk te handelen. Daarbij worden zowel begerenswaardige als schadelijke zaken zodanig verdeeld, dat beide partijen noch te veel noch te weinig krijgen.

Rechtvaardigheid houdt dus het midden tussen het doen van onrecht aan ofwel jezelf, ofwel de ander. Omdat rechtvaardigheid tot uiting komt in de relatie met de ander, vat Aristoteles deze deugd niet alleen op als een houding die eerlijk handelen mogelijk maakt, maar ook als een volmaakte deugd waarin alle andere deugden samenkomen.

Terwijl Aristoteles zijn deugdethiek ontwikkelt in de context van de stadsstaat en de deugden vooral associeert met aristocraten, werkt Van Aquino deze theorie uit voor een breder publiek en spitst hij de deugd van rechtvaardigheid verder toe op handel.

Een verkoper die weet dat zijn goed niet veel waard is, mag er geen hoge prijs voor vragen

Hiermee schetst hij de contouren van wat ‘de rechtvaardige prijs’ is gaan heten. Een prijs is rechtvaardig als die vrijwillig tot stand komt tussen eerlijk handelende personen van dezelfde gemeenschap, die op redelijke wijze onderhandelen, waarbij ze oog hebben voor elkaars sociale en economische omstandigheden.

Daarbij is het ten eerste belangrijk dat de partijen waar voor hun geld krijgen, en geld voor hun waar. Een koper die weet dat het goed dat hij koopt een hogere prijs verdient dan de verkoper ervoor vraagt, dient deze prijs ook te betalen – zelfs als de verkoper dit niet weet.  Omgekeerd geldt dat een verkoper die weet dat zijn goed niet veel waard is, daar geen hoge prijs voor mag vragen.

Ten tweede hebben koper en verkoper oog voor elkaars omstandigheden. Denk bijvoorbeeld aan de inspanningen en risico’s die nodig zijn om het waar te vervaardigen, financiële moeilijkheden waarin de partijen kunnen verkeren, en verliezen die ze mogelijk in de toekomst gaan lijden. Nog belangrijker is dat op geen enkele wijze misbruik gemaakt wordt van dit soort kwetsbaarheden.

Ten derde behoren koper en verkoper tot dezelfde gemeenschap; zij kennen elkaars situatie en hebben oog voor elkaars welzijn. Van Aquino stelt bijvoorbeeld dat een verkoper die geen nadeel ondervindt van het verkopen van zijn waar aan een koper die er juist erg bij gebaat is, toch de plicht heeft om het aan hem te verkopen voor een prijs die niet hoger is dan gebruikelijk.

De huidige marktprijzen vallen vaak niet samen met de rechtvaardige prijs

Dat niet alle verkopers van hygiëneproducten tijdens de coronacrisis een boodschap hebben aan die laatstgenoemde richtlijn, is duidelijk. Dat hangt samen met de manier waarop prijzen vandaag de dag tot stand komen.

Bepalend daarbij is niet de vraag wat redelijk en rechtvaardig is, maar de verhouding tussen vraag en aanbod, concurrentie, en machtsrelaties. Daardoor vallen de huidige marktprijzen vaak niet samen met de rechtvaardige prijs. Dat is te zien bij de genoemde handgel, maar ook bijvoorbeeld op de overspannen huizenmarkt.

Een rechtvaardige prijs in de logistieke sector

Graag zoom ik in op een voorbeeld uit mijn eigen vakgebied, de logistiek. Ook in de logistieke sector is het ontbreken van een rechtvaardige prijs helaas geen uitzondering.

Binnen goederenketens wordt doorgaans onderscheid gemaakt tussen verladers, oftewel kopers van transportritten (denk aan fabrikanten en handelaren), en vervoerders, oftewel verkopers ervan (zoals transportbedrijven en logistiek dienstverleners).

Al jaren klagen transporteurs steen en been over de minimale winstmarges die zij opgelegd krijgen door verladers, ondanks het feit dat de vraag naar transportritten de laatste jaren is toegenomen. Een manager bij een groot transportbedrijf vertelde mij eens dat zijn onderneming in de regel verlies maakt, behalve als omstandigheden (denk aan files en de dieselprijs) meezitten.

Vervoerders zien zich gedwongen aan te schuren tegen de grenzen van wat juridisch is toegestaan

Verladers klagen op hun beurt over de slechte dienstverlening van transporteurs. Vervoerders verklaren die dan weer vanuit de lage winstmarges. Die dwingen transportbedrijven om buitenlandse vrachtwagenchauffeurs in te schakelen die soms minder goed werk afleveren.

Ook voelen vervoerders zich gedwongen om aan te schuren tegen de grenzen van wat juridisch is toegestaan. Zij stellen onderhoud van wagens uit, laten chauffeurs langer werken, houden zich niet aan levertijden, en nemen personeel aan dat niet de vereiste vaardigheden heeft. Geen wonder dat de kwaliteit van de dienstverlening er daardoor op achteruit gaat.   

Blijkbaar krijgen vervoerders geen geld voor hun waar, en verladers geen waar voor hun geld. De notie van de rechtvaardige prijs kan mijns inziens helpen om deze impasse te doorbreken. Beide partijen zullen een midden moeten vinden tussen de uitersten van zelf verlies lijden en anderen financiële schade toebrengen.

Daarbij dienen ze oog te hebben voor elkaars kwetsbare situatie: de verladers moeten inzien dat vervoerders meer verdienen dan ze nu krijgen; de vervoerders moeten erkennen dat ze betere kwaliteit moeten leveren aan de verladers.

Als beide partijen op deze manier toenadering tot elkaar zoeken, gaan ze elkaar minder als opponenten en meer als partners beschouwen. Zie daar de eerste stap naar gemeenschapsvorming.

Nu transportbedrijven hard geraakt worden door de coronacrisis, lijkt het daarvoor precies het juiste moment. Ook in de logistieke sector moet de inzet dus niet een herstel van de pre-coronasituatie zijn, maar eindelijk een rechtvaardige prijs.

Illustratie: Abe van Warmerdam

Verder lezen

Aristoteles (1999). Ethica. Groningen: Historische Uitgeverij.

Baldwin, J. W. (1959). The medieval theories of the just price: Romanists, canonists, and theologians in the twelfth and thirteenth centuries. Transactions of the American philosophical society, 49(4), 1-92.

Koehn, D. & Wilbratte, B. (2012). A defense of a Thomistic concept of the just price. Business Ethics Quarterly, 22(3), 501-526.

Wood, D. (2002). Medieval economic thought. New York: Cambridge University Press.