Door Joachim Nieuwland (Universiteit Utrecht en Wageningen University & Research)

Octopussen ontsnappen aan de meedogenloze kaken van gestreepte kathaaien door naadloos op te gaan in hun omgeving. Hun huid weerspiegelt koraal, of ze hullen zich in schelpen tot een veelkleurig mozaïek.

De verwondering die dit oproept heeft het leven van Craig Foster – een vrijduiker die zo’n octopusvermomming aantrof – ingrijpend veranderd. In de Netflix-documentaire My Octopus Teacher zien we hoe de Zuid-Afrikaan een vertrouwensband ontwikkelt met een octopus. Wat kunnen we van ze leren?

Een andere werkelijkheid

Als de octopus ons verbaast met één van haar ingenieuze camouflagecapriolen, blijkt ons eigen gebrek aan kennis uit die verbazing. Nou is deze onwetendheid niet zo gek. Wanneer kom je nou een octopus tegen?

Uiteindelijk durft de octopus hem letterlijk en figuurlijk te omarmen

In het geval van Craig Foster, geregeld. Een jaar lang duikt hij elke dag in de Valsbaai, aan de zuidwestkust van Zuid-Afrika, om de octopus te bezoeken. Het blijkt de moeite waard. In dat jaar filmt hij de tal van opzienbarende schouwspelen die deze documentaire zo spectaculair maken. Het kost moeite om andere dieren te leren kennen.

De voorzichtige nieuwsgierigheid van de octopus vormt in combinatie met de zorgzame belangstelling van Craig een meeslepend verhaal. Langzaam maar zeker groeit het vertrouwen. Uiteindelijk durft de octopus het aan om hem, letterlijk en figuurlijk, te omarmen. Zonder vertrouwensband leren we een ander niet echt kennen.   

De belangstelling van Craig lijkt oprecht en voornamelijk aangewakkerd door verwondering voor de octopus en haar leefwereld. Hij verliest zichzelf in de interactie met een ander dier waardoor er een wereld voor hem opengaat.

Of beter gezegd, hij beseft dat zijn eigen perspectief precies dat is: één perspectief op de werkelijkheid. Dat besef wakkert een nieuwsgierigheid aan voor de werkelijkheid van een ander.

Wanneer we dieren willen leren kennen lopen we onvermijdelijk tegen de grenzen van ons kennen aan

Mensen en andere dieren, we maken allemaal onze eigen werkelijkheid. Om anderen te leren kennen zullen we ons best moeten doen om het perspectief van een ander zo dicht mogelijk te benaderen. Dat is niet makkelijk.

Hoe meer we van elkaar verschillen, hoe lastiger het lijkt de ander te begrijpen. Maar wanneer je jezelf even vergeet, wordt het makkelijker om je open te stellen voor de werkelijkheid van een ander.

Een bescheiden voorstel

Wanneer we dieren willen leren kennen lopen we onvermijdelijk tegen de grenzen van ons kennen aan. Wat we ook doen, de wetenschap kan ons niet laten beleven wat een octopus ervaart. Dit vraagt om een bescheidenheid van onze kant.

Het is namelijk maar al te eenvoudig om menselijke eigenschappen te projecteren op een dier – een houding die antropomorfisme wordt genoemd. Door antropomorfisme verliezen we de eigenheid van dat dier. De mens is niet de maat van alle dingen, zeker niet van achtarmige dieren.

Wetenschappelijke kennis over andere dieren komt pas echt tot leven als je oog in oog staat met een ander dier

Toch, zoals Frans de Waal nuanceert, moeten we onszelf niet zien als losgezongen van het dierenrijk en iedere menselijke eigenschap bij dieren ontkennen – antropo-ontkenning. De mens is ook maar een dier, gedreven door diepgewortelde en geëvolueerde basisbehoeften. Net als een octopus.

Wel kunnen we zo goed mogelijk proberen de uitersten van antropomorfisme en antropo-ontkenning te voorkomen. Ergens in het midden ligt de mogelijkheid om zelfs de vrijwel ondoorgrondelijke octopussen beter te leren kennen, als de mensapen die we zijn.

Verwondering

Craig leest in de wetenschappelijke literatuur alles wat hij te pakken kan krijgen over Octopus Vulgaris, de “gewone octopus”. Toch verbleekt die wetenschappelijke kennis enigszins in vergelijking met de verwondering die hij ervaart in de nabijheid van de octopus. Veel over een dier weten betekent nog niet dat je een dier kent.

Wetenschap klaart de mist van onwetendheid op over andere dieren, maar die kennis komt pas echt tot leven als je oog in oog staat met een ander dier. Je laten verwonderen door het roodborstje in de tuin is met geen vogelnaslagwerk te vervangen.

Verwondering maakt ons bedachtzaam

Verwondering tempert daarnaast onze verwachtingen van de wetenschap door te benadrukken wat we niet weten. Of het nu gaat over donkere materie, kwantumtheorie of het bewustzijn, vragen over de realiteit blijven zich opstapelen. Onze ideeën over “de werkelijkheid” zijn uiteindelijk voorlopig en incompleet, en soms een dwaalspoor.

Wanneer de verwondering verdwijnt, gaan onze vooronderstellingen en ideeën over andere dieren wellicht al te snel met ons aan de haal. We denken dieren te kennen, zonder hen een echte kans te geven om hun werkelijkheid met ons te delen.

Verwondering maakt ons dus bedachtzaam. Het nodigt uit om in alle rust en zonder vooroordeel de belevingswereld van andere dieren te verkennen.

Vraag het je af

Het begon met verwondering over een octopus, maar naarmate Craig meer opging in de wereld van dit raadselachtige dier, veranderde er ook iets in hem. Zelf omschrijft hij dit als het besef onderdeel te zijn van het geheel, niet een individu losgezongen van de rest.

Het maakte zorgzaamheid in hem los. Voor zichzelf, de octopus en de andere bewoners van het kelpwoud in de Valsbaai, maar ook meer omvattend: zorgzaamheid voor de ander, hoe anders die ook is.

Andere dieren benaderen vol verwondering, zorgzaamheid en een gevoel van verbondenheid. Het lijkt me een waardevolle insteek voor wanneer we andere dieren echt willen leren kennen. Of de octopus wel gekend wil worden? Kijk de documentaire en vraag het je af.

Verder lezen

De Waal, F. (1999). Anthropomorphism and Anthropodenial: Consistency in Our Thinking about Humans and Other Animals. Philosophical Topics, 27(1), 255-280. http://www.jstor.org/stable/43154308

Godfrey-Smith, P. (2016). Other minds: The Octopus, the Sea, and the Deep Origins of Consciousness. Farrar, Straus en Giroux.