Door Lena Claessen (4 vwo)

Een deurbel terwijl er niemand aanbelt, een melding zonder dat iemand je appt… Bijna één op de tien mensen hoort weleens dingen die in werkelijkheid niet bestaan. Dit noem je auditieve hallucinaties. Mensen die last hebben van psychoses ervaren dit in ernstigere mate, soms in de vorm van ‘stemmen horen’. Deze hallucinaties kunnen beangstigend zijn, maar kunnen ook een creatieve vorm van taalkunst opleveren. Sterker nog: poëzie kan helpen het begrip voor psychotische klachten te vergroten.

Allereerst is het belangrijk om te begrijpen wat een psychose is. ‘Psychose’ is eigenlijk een verzamelnaam voor allerlei symptomen, zoals achterdochtigheid, hallucinaties en verwardheid. Vaak zijn trauma, depressies of heftige hormonale schommelingen (zoals bij een zwangerschap of bevalling) de oorzaak. Als iemand regelmatig last heeft van psychotische klachten, spreek je van schizofrenie of psychosegevoeligheid.

Taalverandering

Bij psychoses is geen sprake van een andere werkelijkheid (immers: het is dezelfde wereld). Wel verandert de waarneming van die werkelijkheid. Dingen die eerst normaal waren, zoals het drinken van een kop thee, worden als vervreemdend ervaren. Wat begint met dwalen langs de randen van de realiteit, kan uiteindelijk voor een totale segregatie van die realiteit zorgen.

Het is een beetje alsof je het out-of-the-box-denken bij bepaalde onderwerpen zó serieus neemt, dat je vervolgens kilometers van die ‘box’ in een privé-wereldje leeft. Hierbij moet wel een slag om de arm worden genomen: ieder persoon is anders, dus zal ook ieder persoon dit anders ervaren.

Het spreekt voor zich dat deze andere waarneming ook invloed heeft op het gebruik van taal. Zo merken buitenstaanders dat er een gebrek aan coherentie is. Ook worden er bepaalde indicatoren overgeslagen, die normaliter noodzakelijk zijn om te begrijpen wat er wordt gezegd. Denk aan het weglaten van een onderwerp van een zin, de locatie niet duidelijk benoemen en extreem van de hak op de tak springen.

Psychoses worden nog altijd als ‘eng’ of ‘gevaarlijk’ beschouwd

Ook de belevenis van taal kan fundamenteel veranderen. Sommige woorden worden betekenisloos of onbegrijpelijk, terwijl de andere juist méér betekenissen krijgen. Het veelvuldig gebruik van neologismen is ook iets wat geregeld gebeurt. Mensen in een psychose bedenken bijvoorbeeld woorden die beter bij de betekenis zouden passen dan het originele woord.

Daarnaast worden de klank en zelfs de vorm van een woord veel belangrijker. Door deze ‘overbewuste’ taalwaarneming krijgt taal als het ware een andere dimensie.

Goede voorbeelden vond ik in de gedichtenbundel ‘is daar iemand’ van Micha Hamel, waarin hij schrijft over zijn psychose. Hierin schikt hij op een bepaald punt in de bundel de woorden van een aantal eerdere gedichten op alfabetische volgorde, waardoor deze woorden hun functie in verhouding tot het gedicht verliezen, maar een nieuwe betekenis als deel van een rangschikking krijgen. Ook in deze fragmenten wordt de veranderde taalperceptie duidelijk:

“geoefend roerloos zit hij aan
het raam met het tranende glas
en op zoek naar de klank van een naam
in de kommernis van het gloren
elk letterteken maakt een schram”

“van toen we pubers waren
waren we vrienden
geworden
verder niets
of toch!
er zat een m in zijn naam”

“al weet ik niet precies welke dag het is maar wél welke nacht
dit is gekmakend
gek-ma-kend”

Overeenkomsten tussen psychoses en poëzie

De bovengenoemde voorbeelden van taalverandering die veroorzaakt kunnen worden door een psychose, komen ook veel voor in poëzie. Zo krijgen woorden in gedichten geregeld dubbele of meerdere betekenissen en wordt door het gebruik van enjambement, ambiguïteit en rijm ook hier de taal verrijkt.

In de atonale poëzie komt het belang van klank goed naar voren: in deze poëzievorm hebben woorden geen conventionele betekenis meer, waardoor je als luisteraar gedwongen wordt op een andere manier het gedicht te benaderen. Misschien wel het bekendste voorbeeld hiervan is ‘Oote’ van Jan Hanlo, een klankgedicht waarin je als het ware wordt opgenomen in het geluid, maar geen betekenis kunt herkennen.

Als je psychotisch bent, ben je als het ware het gedicht

Maar ook andere psychotische symptomen zijn vergelijkbaar met poëzie. Zo wordt er in een gedicht vaak een gevoel, object of geluid heel groot en belangrijk gemaakt, terwijl de context amper wordt benadrukt. Dat is ook logisch: als jij een gedicht wil schrijven over je vissenkom, heeft het geen toegevoegde waarde om alle objecten, geuren, geluiden en kleuren van de ruimte waarin die vissenkom staat te benoemen. Het geheel doet er dan niet zo toe. Je kiest dan vaak één of een aantal kenmerken die je verder uitwerkt. Ook bij psychoses kun je heel veel betekenis leggen in bepaalde details, maar de werkelijke setting uit het oog verliezen.

Als je een gezond brein met proza zou vergelijken, kun je een psychosegevoelig brein met poëzie vergelijken. Logica, tijdsbesef en het belang van context veranderen. Als buitenstaander kun je een psychotisch iemand wel observeren en proberen te begrijpen, maar volledig begrip van diens waarneming is onmogelijk.

Zo werkt het ook met gedichten. Als je een gedicht leest kun je je er tot in zekere hoogte in inleven, je kunt er ook emoties bij voelen, maar volledig begrip is uitgesloten. Ook neem je doorgaans weer afstand van het gedicht: je gaat verder met de orde van de dag. Maar als je psychotisch bent, ben je als het ware het gedicht. Je kunt er geen afstand van nemen. Alle beelden, verbanden en diepere lagen zijn deel van jouw waarneming. Je staat er middenin.

Psycho-poëzie

Het is dan ook niet gek dat er tijdens en na psychoses veel poëzie wordt geschreven, zoals de eerdergenoemde Micha Hamel ook heeft gedaan. Poëzie is een uitstekende manier om buitenstaanders kennis te laten maken met de beleefwereld tijdens een psychose. Want daar valt nog veel te halen: psychoses worden door buitenstaanders nog altijd als ‘eng’ of ‘gevaarlijk’ beschouwd, terwijl ze dat bij lange na niet zijn.

Een initiatief dat poëzie inzet als middel voor meer begrip is de interacti*eve website ‘Psychoëzie’, waarvoor onderzoekers Frans Gerritse en Janna de Boer échte hallucinaties gebruikten. Ze hebben hiervoor mensen die stemmen hoorden gevraagd hardop uit te spreken wat ze hoorden. Deze zinnen verschijnen onder invloed van de lezer op het computerscherm. Hierdoor ontstaan er alsmaar wisselende gedichten.

Om psychotische logica te begrijpen, moet óók sprake zijn van verbeelding

Op de achtergrond is een ruis van onverstaanbare stemmen te horen, iets wat een beetje klinkt alsof je met barstende koppijn in een spitstrein naar Utrecht staat en de betekenis niet meer van het geluid kunt onderscheiden. De gedichten zelf zijn absurdistisch en cryptisch, het narratief lijkt totaal te ontbreken. Zo krijg ik het gedicht ‘waar we naar schreven’: “dadelijk lullen we gewoon weer zoals we altijd lullen / je weet toch dat ik pas ben overleden?”

De logica die bij de lezer ontbreekt, is er wel degelijk geweest in de ervaring van de hallucinerende persoon. Om deze logica als buitenstaander enigszins te begrijpen, heb je niet voldoende aan cijfers en symptoombeschrijvingen; er moet óók sprake zijn van verbeelding. Ik denk dat poëzie, eventueel in combinatie met andere kunstvormen, ideaal (misschien zelfs cruciaal) is om deze bizarre maar ook bijzondere waarneming van de wereld tot de verbeelding te laten spreken.

Lena Claessen zit in de vierde klas van het vwo.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op JongNeerlandistiek.nl

Verder lezen

Hamel, Micha – is daar iemand

Pienkos, E., & Sass, L. (2016). Expressions of alienation: language and interpersonal experience in schizophrenia. Journal of Psychopathology, 22(1), 62–70.

Pearson, M., Rennick-Egglestone, S., & Winship, G. (2020). How Can Poetry Support the Understanding of Psychotic Experiences?–A Conceptual Review. Journal of recovery in mental health, 3(1), 39.

https://www.psychologytoday.com/intl/blog/creative-explorations/201610/psychosis-and-the-creation-poetry