Door Thijs Lindhout (Student Filosofie Universiteit Leiden)

Weinig zaken lijken zo onschuldig als het geven van bijles. Toch groeit de bijlessector zo hard, dat we het ‘schaduwonderwijs’ zijn gaan noemen. Uit cijfers van het CBS blijkt dat de kosten die huishoudens hieraan uitgaven binnen een kleine twintig jaar is gestegen tot 284 miljoen euro in 2018. Een stijging van bijna 250 miljoen euro. Steeds meer ouders willen betalen om hun kind – vooral op de middelbare school – een extra zetje in de rug te geven. Is bijles echt zo onschuldig?

Intelligentie + inspanning = verdienste

In het invloedrijke en onlangs vertaalde boek De opkomst van de meritocratie uit 1958 munt de Britse socioloog Michael Young de term ‘meritocratie’: een samenleving waarin posities verdeeld worden op basis van ‘verdienste’. Youngs boek heeft de vorm van een futuristisch essay: de verteller blikt terug op de ontwikkeling van de meritocratie in Groot-Brittannië tussen 1870 en 2034. Hij beschrijft hierin een belangrijke overgang die plaatsvond: waar vroeger de nadruk lag op afkomst, maakte deze plaats voor een nadruk op verdienste. De meritocratie was geboren.

Maar wat is ‘verdienste’ dan precies? Om dit uit te leggen gebruikt Young een simpele vergelijking: “Intelligentie (I) en inspanning (E) vormen samen de verdienste (M): (I+E=M).” Je aangeboren intelligentie en je inzet bepalen uiteindelijk jouw positie in de maatschappij.

In Youngs schets van de toekomstige Britse samenleving wordt er zwaar aan deze verdienste getild. Op steeds vroegere leeftijd worden intelligentietests afgenomen die bepalen welk niveau (gepersonaliseerd) onderwijs je krijgt. Meetbaarheid staat in deze maatschappij centraal. Het grote doel: zo veel mogelijk efficiëntie en productie.

De hogere klassen hebben het verdiend, jij niet

Deze vergevorderde meritocratie leidt uiteindelijk tot een nieuwe kastesamenleving. De scheiding tussen aristocratie en het ‘gewone volk’ is verworden tot een nieuw onderscheid: die tussen de ‘slimmen’ en de ‘dommen’. Slim baart slim, dom baart dom.

Bovendien hebben de minder succesvollen hun positie niet te danken aan pech dat ze in een lagere stand geboren zijn, nee: ze zijn minder waard dan de mensen boven hen. In de perfecte meritocratie van Young krijgen de mensen die het verdienen alle mogelijkheden om hogerop te komen. Als je dan onderaan de ladder blijft bungelen, kun je dat nergens anders aan wijten dan aan jezelf. De hogere klassen hebben het verdiend, jij niet.

Diploma-inflatie

Bij ons zijn we zo ver nog niet, maar we beginnen soms wel op Youngs samenleving te lijken. Ook wij hechten grote waarde aan de meritocratische deugd van het bereiken wat binnen de mogelijkheden van onze intelligentie ligt. De Amerikaanse droom is ook naar de Benelux overgewaaid.

De werkelijke inhoud van de studie doet er niet zo veel meer toe, als je hem maar haalt

In Nederland voeren we nog geen verplichte intelligentietests uit, maar hebben we wel een andere manier gevonden om verdienste te bepalen: diploma’s. Deze papiertjes zijn ongelofelijk belangrijk geworden. Een diploma van het hoger onderwijs fungeert bijna als toegangsbewijs voor de ‘beschaafde’ wereld. De hoeveelheid aanmeldingen bij universiteiten en hogescholen verbreekt jaar op jaar de records. Het is dan ook niet gek dat ouders er alles aan doen om hun kind op de universiteit te krijgen.

Het paradoxale is nu juist dat de waarde van zo’n diploma afneemt naarmate de initiële waarde groter is. Als het certificaat toegang verschaft tot de wereld van de winnaars, wil iedereen er een hebben en zie je studenten de gekste capriolen uithalen om een universitaire studie te volgen en te voltooien. Het resultaat is diploma-inflatie: het diploma wordt minder waard.

De toename van het aantal studenten leidt tot een lagere kwaliteit onderwijs, een te hoge werkdruk voor docenten en onderzoekers, ruimteproblemen op de campus, psychische problemen, kamertekorten en ga zo maar door. Bovendien is het diploma voor de student de basisvoorwaarde geworden. Wil je je onderscheiden bij je toekomstige werkgever, dan moet je toch tenminste in een bestuur hebben gezeten, vrijwilligerswerk hebben gedaan of drie jaar relevante werkervaring op je cv hebben. De werkelijke inhoud van de studie doet er niet zo veel meer toe, als je hem maar haalt.

De mythe van de meritocratie

Tegelijkertijd wordt er in Nederland – terecht – volop bediscussieerd of we überhaupt wel in een meritocratische maatschappij leven. Is het echt zo dat intelligentie en inspanning alleen bepalen welke maatschappelijke positie we bereiken? Of is er ook wat anders aan de hand? Sociologen spreken hier over de ‘mythe van de meritocratie’.

De Amerikaanse politiek filosoof Michael Sandel beschrijft in zijn boek De tirannie van verdienste hoe rijke ouders ervoor zorgen dat hun kinderen op de elite-universiteiten terechtkomen. Zo krijgen sommigen op de middelbare school ‘advanced placement-cursussen’ of privélessen om optimaal de toegangstoetsen te doorlopen. Ook andere activiteiten worden aangemoedigd, zoals “sporttrainingen, dans- en muzieklessen, en talloze andere extracurriculaire activiteiten en vrijwilligerswerk, vaak op advies en onder begeleiding van private toelatingsconsultants die soms meer kosten dan een jaar aan Yale”. Het verhaal van de meritocratie begint zo toch te rammelen.

Afkomst, familieachtergrond of kennissen van je ouders doen ertoe

Ook in Nederland beginnen we deze praktijken, in de vorm van schaduw- en privéonderwijs, dus steeds vaker te zien. Denk aan examentrainingen voorafgaand aan de eindexamens, die vaak al rond de 300 euro per vak kosten. Of denk aan de scholieren die het op de reguliere middelbare school net niet redden en dus maar naar het particuliere LUZAC worden gestuurd (kosten voor een jaartje bovenbouw: €26.600). Als u wilt dat uw kind helemaal optimaal voorbereid is om zijn of haar leven tegemoet te treden, is er altijd nog de Cito-training bij dezelfde instantie, voor een schamel bedrag van €895 (!).

De nadruk op meetbare resultaten is ons ook niet vreemd.

Eens temeer is duidelijk geworden dat onze samenleving lang niet zo meritocratisch is als wij denken (of hopen) dat ze is. De rijken hebben meer mogelijkheden dan de armen: schaduwonderwijs en privéscholen zijn niet weggelegd voor de lagere sociaaleconomische klassen. Niet elk kind heeft dezelfde kansen. Afkomst, familieachtergrond of kennissen van je ouders doen ertoe.

Young heeft zijn essay niet voor niets als een dystopische waarschuwing geschreven. Aan het einde van zijn verhaal, in 2034, is er een opstand van de lagere klassen onder leiding van een groep intelligente vrouwen uitgebarsten, die (spoiler alert!) het alter ego van de auteur doet omkomen. Als Michael Young ons iets leert, dan is het dat wij moeten nadenken over waar we eigenlijk heen willen met onze (al dan niet) meritocratische samenleving. Met het blik op die vraag lijkt bijles ineens niet zo onschuldig meer.

Verder lezen

Michael Sandel (2020). De Tirannie van Verdienste: Over de toekomst van de democratie. (Vertaald door Rogier van Kappel en Huub Stegeman). Utrecht: Ten Have.

Michael Young (2022; origineel: 1958). De opkomst van de meritocratie (Vertaald door Huub Stegeman). Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep.

Vond je dit een goed artikel? Bij Nader Inzien zet zich in voor de verspreiding van serieuze filosofische kennis en analyse. We kunnen het platform draaiende houden dankzij de inzet van vrijwillige auteurs en redacteuren en de steun van lezers zoals jij. Word daarom vriend van BNI of steun ons met een donatie.

Meer:

Volg ons op

TwitterInstagramFacebook

Op de hoogte blijven per mail?

Wanneer wil je een e-mail ontvangen?

Steun ons

Doneer Word vriend

3 Comments

  1. Ja, de dilemma’s waar je als ouder voor staat. Op zich ben ik voor een samenleving waar kinderen gelijke kansen hebben, en aan de andere kant weet je dat je echt alles moet doen wat in je macht licht om je kinderen de beste kansen te geven, en kies je dus voor die middelbare school met een restrictief toelatingsbeleid, 400 euro+ schoolgeld per jaar, en ca 1000 euro extra activiteiten als reisjes naar Griekenland etc., waarvan je weet dat de bijstandsmoeder dat never nooit niet kan betalen. Gelukkig hadden mijn kinderen geen bijles nodig, want anders was dat er ook gekomen (al gaat Luzac mijn budget te boven). Hoe kun je dat tegenhouden? Plat verbieden is erg lastig, maar misschien kunnen we een meldingsplicht voor deelname aan dit soort cursussen en bijlessen invoeren, en dan een correctiefactor op het cijfer toepassen, zodat de kansen toch gewoon gelijk blijven…. Misschien kunnen we de nadruk meer leggen op prestaties die niet zo makkelijk te “drillen” zijn (in de manier van meten), zodat het level-playing field instand blijft.

  2. Het streven naar een goede opleiding en extra inspanningen om daarvoor het diploma te halen, zijn niet het probleem.
    Als wel de discriminatie van minder draagkrachtigen en de slechte randvoorwaard voor goed onderwijs.
    We hebben reeds decennia regeringen die de belangrijke maatschappelijke problemen onopgelost laten ten gunste van maatschappelijke kostenbesparing om de rendementen van investeringen in de partikuliere sector te maximaliseren. En de rijken te ontzien. Zolang de kortzichtigen aan de macht zijn, gekozen door een kortzichtig electoraat, zullen onze grote maatschappelijke problemen niet worden opgelost. Gebrek aan leiderschap is het resultaat van gebrek aan urgentiegevoel bij en inzicht in het rendement van oplossen van lange termijn vraagstukken.
    Noem het: ontlopen van maatschappelijke zorgplicht, domheid of conservatisme.

Comments are closed.