Door Martine Prange (Tilburg University)

Sinds de zomer van 2020 zijn discussies over de zogenaamde cancelcultuur schering en inslag, zowel in de Nederlandse samenleving als daarbuiten. Sommigen zien cancelcultuur als een cultuur van censuur die het vrije woord beperkt en een bedreiging vormt voor onze open samenleving. Anderen zien het juist als een uiterste poging tot een rechtvaardig publiek debat, waarin ieders stem kan worden gehoord.

In mijn ogen is de zogenaamde cancelcultuur niet zozeer het probleem, en is een oproep tot respect voor de vrijheid van meningsuiting of meer dialoog ook niet de oplossing. Ik zie cancelcultuur als een symptoom van een groter achterliggend probleem, namelijk de onwil om naar elkaar te luisteren. Iedereen geeft zijn mening, maar zelden is men bereid die van een ander aan te horen.

Moddergooien

Het lijkt daarbij ook juister om te spreken van verschillende vormen van cancelen. De ander monddood maken kent immers een lange geschiedenis, ook in de democratie, want in veel samenlevingen mochten vrouwen, kinderen, tot slaaf gemaakten, en andere minderheden zich tot voor kort niet uitspreken, niet stemmen, en niet deelnemen aan het publieke leven.

Het internet heeft hier gelukkig grotendeels een eind aan gemaakt: iedereen kan zich tegenwoordig uitspreken via platforms als Twitter. Dat betekent niet dat (pogingen tot) onderdrukking, monddood maken en uitsluiting zijn verdwenen; het verschil is dat niet een selecte groep, maar iedereen nu beschikt over de mogelijkheid de ander in de ban te doen. Zo bezien is cancelen altijd een integraal onderdeel geweest van het publieke debat, alleen was het niet zo zichtbaar.

Iedereen geeft zijn mening, maar zelden wil men die van een ander aanhoren

Terwijl het idee achter het publieke debat een uitwisseling van standpunten is, wordt er op dit moment nauwelijks iets uitgewisseld. Socialemediaplatformen worden vooral gebruikt om een standpunt te dumpen, dat vaak niet veel verder gaat dan met modder te gooien naar ‘de ander’. Er zijn weinig socialemediagebruikers die met oprechte interesse naar de ander luisteren en de eigen mening even laten voor wat die is.

In de filosofie is er opvallend weinig aandacht voor het luisteren in het publieke debat of voor het ‘publiek luisteren’, zoals ik het noem, en voor luisteren überhaupt. Net als in de democratie heeft in de filosofie de nadruk altijd gelegen op de vrijheid om te spreken. Er is daarom wel zoiets als een theorie van een ‘deliberatieve democratie’, waarin gezamenlijke besluitvorming op basis van de uitwisseling van argumenten centraal staat, maar niet van een ‘auditieve democratie’.

Cancelcultuur toont ons dat we als filosofen nu moeten nadenken over een auditieve democratie, waarin het luisteren naar de ander centraal staat. Luisteren, en dus een echt constructieve uitwisseling van argumenten, kan de basis vormen van een inclusieve en democratische publieke sfeer. Maar wat is luisteren eigenlijk, en wat betekent het om naar elkaar te luisteren in het publieke debat?

Stapje terug

Luisteren is in de eerste plaats een daad van ruimte maken voor de ander. Als ik naar jou luister, maak ik een pas op de plaats en geef ik jou voorrang. Ik geef jou de ruimte om te zeggen wat je op je hart hebt, wat je van de dingen denkt of wat je voelt. Ik nodig je uit om mijn gast te zijn, als het ware, om mijn ruimte binnen te treden met jouw woorden en mijn geest te vullen met jouw gedachten. Ik neem daarbij een lerende houding aan; ik sta ervoor open dat jouw gedachten mijn kijk op de dingen verrijken en mogelijk mij zelfs op andere gedachten brengen.

Door mij open te stellen, druk ik uit dat ik belang hecht aan wat jij denkt en voelt, ik erken jou als persoon met een eigen geestes- en gevoelsleven en intrinsieke waarde, en ik erken daarmee dat mijn blik op de werkelijkheid niet ‘de’ blik is. Luisteren is daarmee een daad van gastvrijheid, compassie en leren. Ik wil de ander oprecht leren kennen en op die manier mijn eigen levensvisie uitbreiden. De auditieve democratie die dit idealiter oplevert, draait om de erkenning van verschil.

Luisteren is een politieke daad, niet alleen een ethische

Het gevaar van paternalisme ligt hier wel op de loer, zeker als er sprake is van een machtsrelatie, zoals tussen een witte Nederlander op een maatschappelijk of politiek hoge positie, zoals premier Mark Rutte, en een burger uit een minderheidsgroep, zoals een alleenstaande moeder die slachtoffer is van de toeslagenaffaire. Als Rutte naar deze moeder luistert, moet dat niet op zijn voorwaarden zijn. Het kan niet zo zijn dat degene met macht en privileges bepaalt wie het woord krijgt, hoe lang en wanneer. Veeleer moet Rutte ruimte maken voor de ander door zijn macht en privileges opzij te zetten.

In een context waarin macht en machtsoverdracht zo’n cruciale rol spelen, is luisteren altijd een politieke daad, en niet alleen een ethische. Dat geldt ook andersom. Door oprecht te luisteren toont de premier moreel leiderschap. Hij zoekt toenadering om en door machtsgelijkheid te creëren, wat een zeer gevoelig democratiseringsproces is.

Het doel van luisteren is dus niet zozeer overeenstemming, maar de creatie van wat ik een ‘hermeneutische ruimte’ noem: een ruimte waarin twee mensen elkaar in eerlijkheid kunnen ontmoeten. Dat is mogelijk omdat een minimale drempel van erkenning de sfeer in deze ruimte bepaalt – niet alleen erkenning van elkaar als medemens, maar ook van de machtsrelatie en de poging deze te veranderen.

Dit betekent niet dat alles zomaar voor de vuist weg en lomp gezegd mag worden. Het gaat mij erom dat degene die al zo lang en vanzelfsprekend aan het woord is eens een stapje terug doet om de ander aan het woord te laten, zónder dat het paternalistisch wordt. Degene die luistert ontvangt en stelt zich gastvrij op met de intentie te leren van de ander. Luisteren wordt zo een daad van vermenselijking.

Ruimte scheppen

Luisteren is geënt op aandacht en stilte. Luisteren heeft alleen zin als de luisteraar met aandacht luistert. Dat betekent dat de luisteraar zich probeert in te leven in de spreker, met de spreker probeert mee te denken en voelen, en de spreker probeert te leren kennen. De ethiek die in dit hele proces besloten ligt, draait om oprechte interesse in en respect voor de ander. De luisteraar heeft geen neiging het leed van de ander verzachten of de ander te redden, of iets dergelijks paternalistisch en heroïsch. Want dat zou opnieuw om het ego draaien, terwijl écht luisteren juist om de ander draait.

Het is een verademing om even te mogen focussen op een ander

Om beter te luisteren, probeert de luisteraar dus stil te luisteren. Dat wil zeggen dat de luisteraar niet onmiddellijk reageert, maar zichzelf een pauze oplegt, ook aan de stem in het eigen hoofd. Ruimte scheppen voor de ander begint dus in het hart en het hoofd, en van daaruit ontstaat er ruimte in de publieke sfeer. Ik stel mij open voor de spreker, en maak mij enigszins blanco in mijn hoofd, om mijn oordelen op te schorten. Ik laat mijn geest dus even in stilte gedijen, meer dan het hardhandig het zwijgen op te leggen.

Compassievol, oprecht luisteren vraagt om een zeer ontvankelijke houding. En dat is precies waarom het velen van ons, misschien juist filosofen, zo moeilijk valt. Maar luisteren is ook heel fijn. Het is een verademing om even te mogen focussen op een ander, in plaats van de hele tijd bezig te moeten zijn met jezelf en te moeten ‘worden wie je bent’, zoals Nietzsche het uitdrukte. Niet ‘Wie ben ik?’ maar ‘Wie ben jij?’ moet de filosofische hoofdvraag zijn.

Martine Prange is hoogleraar Filosofie van mens, cultuur en samenleving aan Tilburg University.