Door Wouter Cohen (University of Manchester)

De gemoederen over het wel of niet weghalen van standbeelden van historische figuren lopen geregeld hoog op. Denk bijvoorbeeld aan het discours rondom het standbeeld van J.P. Coen in Hoorn of de recente beeldenstorm in Oekraïne. Het is niet gek dat dit een gevoelig onderwerp is. Standbeelden zijn vaak onlosmakelijk verbonden met traditie en trots, en die zijn wel vaker ingrediënt van een dikke, emotionele discussie-soep. Van die discussies waar je je lepel rechtop in kunt zetten, zeg maar.

Op de hoogte blijven? Volg ons op Twitter, Facebook en Instagram.

In zulke debatten zijn er vaak standaardargumenten voor het behoud van standbeelden die je steeds weer voorbij ziet komen. Juist omdat deze argumenten er altijd bij worden gehaald, worden ze maar zelden onder de loep genomen. Iedereen kent ze, dus niemand vraagt echt door. Tijd om wat filosofische nuance in de discussie te brengen en twee van deze argumenten te analyseren.

Van geschiedenis moet je leren

Een van de standaardargumenten tegen het weghalen van standbeelden gaat zo: geschiedenis moet je niet weghalen, want van geschiedenis moet je leren. Omdat standbeelden historische waarde hebben, zouden ze moeten blijven staan. Als je ze niet laat staan, kun je immers niet meer van ze leren. Dat is maar tot op zekere hoogte correct. Het is natuurlijk onzin om alles maar te bewaren omdat we er eventueel nog van kunnen leren. Je moet de kosten en de baten tegen elkaar opwegen.

Een standbeeld op een stadsplein is ter verering, een standbeeld in een museum is om van te leren

Na de bombardementen van Rotterdam dacht bijvoorbeeld niemand dat de ravage moest blijven liggen omdat je er goede lessen over de dramatische impact van oorlog uit kunt trekken. In dat geval waren de kosten duidelijk gigantisch: de brokstukken waren gevaarlijk, er waren nieuwe gebouwen nodig, het zien van de puinhoop riep pijnlijke gevoelens op, enzovoorts. Wél veel historische waarde, toch weghalen: de baten zijn de kosten niet waard.

Om een tegenovergestelde reden ligt niemand er wakker van als we oninteressante, oude en leegstaande panden slopen voor nieuwbouw. In dit geval zijn de baten duidelijk heel laag omdat er van deze gebouwen niet echt iets belangrijks te leren valt, en dus mogen de panden weg.

Context

Nu terug naar standbeelden, waar de situatie wel ietsjes anders is. Problematische standbeelden hoeven namelijk niet vernietigd te worden, maar kunnen simpelweg in een museum gezet worden. De context is cruciaal. Een standbeeld op een stadsplein is ter verering, een standbeeld in een museum is om van te leren. Zo kun je het standbeeld van J.P. Coen van zijn sokkel halen en er toch van leren. Omdat het standbeeld bewaard blijft, zijn de kosten van het weghalen relatief laag.

Goed, je kunt ook krampachtig proberen de context te veranderen zonder het standbeeld van het stadsplein weg te halen. De vergelijking met bepaalde monumenten uit de Tweede Wereldoorlog wordt dan graag uit de kast getrokken. Auschwitz was een concentratiekamp, maar is tegenwoordig onderdeel van een museum. Door op locatie een historische expositie te creëren, kunnen we nu van Auschwitz leren. Is dat niet in het klein mogelijk met bijvoorbeeld het standbeeld van J.P. Coen?

Een standbeeld op een stadsplein is ter verering, een standbeeld in een museum is om van te leren

Het grote verschil is dat Auschwitz nooit ter verering bestond en daar dus weinig ruimte voor verwarring is. Dat ligt bij een standbeeld op een stadsplein anders. Betekent de tekst ‘massamoordenaar’ bij een standbeeld dat het standbeeld niet ter verheerlijking is of toch dat een massamoordenaar verheerlijkt wordt? Door historische context bij het beeld te plaatsen, krijgt het een educatievere rol, maar dat is niet voldoende om het vereringselement eenduidig te elimineren.

Bovendien, hoe belangrijk is de originele locatie nou voor de historische waarde van het standbeeld? Vervang het door een klein monument met de tekst ‘hier stond van 1893 tot 2022 een standbeeld van Coen dat is weggehaald om duidelijk te maken dat we hem niet meer willen eren’. Plak wat foto’s van het standbeeld op die muur en leg mij dan nog eens uit wat de toegevoegde educatieve waarde van het daadwerkelijke standbeeld op die locatie zou zijn.

Moreel relativisme

Een ander standaardargument voor het behoud van standbeelden draait om moreel relativisme. Het idee is om J.P. Coen niet op basis van de huidige normen en waarden te beoordelen, maar op die van Coens omgeving destijds. Omdat hij relatief aan de moraliteit van zijn eigen omgeving niet moreel fout was, zo gaat het argument, hoeven we zijn standbeeld ook niet weg te halen. Deze positie wordt soms ‘moreel relativisme’ genoemd.

De morele wereld is ongelofelijk complex en mede daarom zo interessant

Moreel relativisme kan in eerste instantie een aantrekkelijke positie lijken. Toch raak je als moreel relativist snel in de problemen. Stel je voor dat er in Hoorn ook een standbeeld staat van een actief voorvechter van homorechten. Belangrijk detail: de activist in kwestie leefde in Nederland in de 16e eeuw. Moet je als consistent moreel relativist nu niet tegen dit standbeeld zijn? Relatief aan de normen en waarden van de 16e eeuw was deze activist immers moreel verkeerd bezig!

Complex

Een meer filosofisch probleem met moreel relativisme is dat vrijwel nooit duidelijk wordt wat precies telt als de relevante omgeving van een historisch persoon. Denk aan je eigen directe omgeving: familie, collega’s, vrienden, buren, enz. Zou jij een relatief eenduidige moraal aan die omgeving kunnen verbinden? Ik in ieder geval niet.

De morele wereld is ongelofelijk complex en mede daarom zo interessant. Je doet die wereld tekort als je denkt dat je op een eenduidige wijze een moreel kompas aan iemands omgeving kan verbinden, of dat nou gaat om de tegenwoordige tijd of om een aantal eeuwen terug.

Als je J.P. Coens daden wilt beoordelen, moet je ook meenemen wat de bevolking van de Indische archipel van zijn handelingen vond

Bovendien is het te makkelijk om te denken dat de morele context van een historisch figuur alleen wordt bepaald door de samenleving waarin diegene geboren en getogen is. De mensen wiens levens je direct beïnvloedt zijn haast per definitie onderdeel van jouw morele omgeving, ongeacht hun cultuur of afkomst.

Als je een moreel oordeel wilt vellen over een slavenhandelaar, dan moet je bijvoorbeeld op zijn minst de morele opvattingen van de tot-slaaf-gemaakten in acht nemen. En als je J.P. Coens daden wilt beoordelen, dan moet je ook in je overweging meenemen wat de bevolking van de Indische archipel van zijn handelingen aldaar vond. Het moge duidelijk zijn dat Coen dan ook vanuit moreel-relativistisch perspectief niet goed wegkomt.

Moeten we J.P. Coen en dergelijke historische figuren nou een sokkeltje kleiner maken of niet? De discussie over standbeelden zal voorlopig nog niet ophouden en het is ook niet mijn doel om de kwestie hier te beslechten. Maar wat mij betreft zijn de twee standaardargumenten voor het behoud van historische standbeelden (‘van geschiedenis moet je leren!’ en moreel-relativisme) maar weinig overtuigend.

Vond je dit een goed artikel? Bij Nader Inzien zet zich in voor de verspreiding van serieuze filosofische kennis en analyse. We kunnen het platform draaiende houden dankzij de inzet van vrijwillige auteurs en redacteuren en de steun van lezers zoals jij. Word daarom vriend van BNI of steun ons met een donatie.

Meer:

Volg ons op

TwitterInstagramFacebook

Op de hoogte blijven per mail?

Wanneer wil je een e-mail ontvangen?

Steun ons

Doneer Word vriend

2 Comments

  1. In het geval van het standbeeld van Coen lijkt mij niet de context van Coen van belang maar die van degenen die tot het oprichten van het standbeeld besloten.
    Dat scheelt zo’n twee eeuwen. De overwegingen over moreel relativisme blijven ook dan, of juist.

  2. Een standbeeld plaatsen was vroeger een ondemocratische beslissing van vooral autoriteiten.
    Het oordeel nu van weghalen of plaatsen zou moeten worden geschraagd op een democratisch draagvlak.
    Het is immers onderdeel van een hedendaags eerbetoon of breed gedragen maatschappelijk gevoel.

Comments are closed.