Door Daphne Brandenburg (Rijksuniversiteit Groningen)

In de tv-detectiveserie Bron/Broen zien we één van de hoofdpersonen, Saga Norén, het slechte nieuws brengen nadat er een moord is ontdekt. Ze doet dat door abrupt de dood van het slachtoffer aan te kondigen en meteen met een grondig verhoor van het aangeslagen familielid te beginnen. Ze wordt ongeduldig wanneer ze niet onmiddellijk antwoord krijgt, en steekt dit niet onder stoelen of banken.

Je zult misschien geschokt of verbaasd zijn bij het zien van deze interactie, of misschien zelfs boos. De algemene verwachting is om in dit soort situaties meer medeleven te tonen.

Van mensen die, zoals Saga Norén in deze fictieve serie, een diagnose van autisme hebben gekregen wordt vaak gezegd dat ze een beperkt empathisch vermogen hebben. De verder vaak goedbedoelde gedachte daarbij is dat we haar moeten vrijstellen van de verwachting om meer mededogen te tonen, of dat we haar haar gebrek aan empathie op zijn minst niet al te kwalijk moeten nemen, omdat ze in dit opzicht een sociale of zelfs morele handicap heeft.

Maar klopt dit wel? Ironisch genoeg getuigt deze gedachtegang juist van een gebrek aan empathie.

Wat is empathie?

De betekenis van empathie is onduidelijk. Meeleven met de ander betekent niet alleen dat je de gevoelens van een ander herkent maar ook dat je betrokken bent bij die gevoelens. Wanneer iemand empathisch is, wordt met andere woorden vaak verondersteld dat diegene om de gevoelens van een ander geeft. Maar emoties herkennen en om emoties geven zijn twee verschillende dingen.

Denk aan een voorbeeld uit Oliver Sacks’ essay ‘An Anthropologist on Mars’. Wanneer Oliver Sacks bij Temple Grandin op bezoek komt om met haar te praten over haar leven en ervaringen als autist, is hij uitgeput en dorstig van het reizen. Tijdens het gesprek blijft hij maar hopen dat Temple dit zal merken en hem koffie of thee zal aanbieden. Dat doet ze niet. Haar sociale interacties geven hem de indruk dat “ze heeft geleerd om zich te gedragen zonder een persoonlijke perceptie te hebben van hoe mensen zich voelen.”

Mensen als Temple Grandin worden vaak beschouwd als sociaal of moreel gehandicapt

Maar niet goed kunnen waarnemen hoe een ander zich voelt betekent nog niet dat je niets om die gevoelens geeft. De suggestie dat Temple, omdat ze de gevoelens van Oliver niet goed herkent, een gebrekkig empathisch vermogen zou hebben is daarom misleidend. Het suggereert dat ze ook geen affiniteit heeft met anderen, maar dat is niet zo.

In haar geschreven werken over leven met autisme beschrijft Temple Grandin hoe ze geeft om, en rekening zou houden met het lijden van een vriendin. En zoals veel mensen met autisme heeft ze bijvoorbeeld meer affiniteit met dieren dan de meeste mensen.

We moeten dus in ieder geval een onderscheid maken tussen het vermogen om te herkennen hoe iemand zich voelt, en het vermogen om dat ook belangrijk te vinden.

Een sociale handicap?

Als iemand moeite heeft met het herkennen van de gevoelens van anderen, heeft dit wel degelijk gevolgen voor wat we van iemand mogen verwachten. We kunnen het Temple Grandin bijvoorbeeld niet kwalijk nemen dat zij niet ingaat op Olivers onuitgesproken behoefte aan verfrissing, terwijl we dat bij een persoon die deze behoefte makkelijk kan herkennen waarschijnlijk wel zouden doen. Niet opmerken wat een ander nodig heeft is immers iets anders dan nalatigheid of het opzettelijk negeren van iemands behoefte aan een glaasje water.

We hebben eigenlijk allemaal een beperkt inlevingsvermogen

De kritische lezer zou nu kunnen zeggen dat gebrekkige herkenning van de gevoelens van anderen geen excuus is. Er zijn namelijk andere manieren om de emoties en behoeften van anderen te herkennen. Het is alleen niet eenvoudig en zal ook niet in alle situaties volstaan. Verder rijst de vraag wie zich in deze situatie eigenlijk zou moeten aanpassen. Het is gemakkelijker en daarom ook eerlijker om van Oliver Sacks te verwachten dat hij zijn behoeftes communiceert op een manier die voor Temple Grandin toegankelijk en begrijpelijk is.

Hoewel mensen op basis van een gebrekkig vermogen om de gevoelens van anderen te herkennen een geldig excuus hebben, worden mensen als Temple Grandin op grond van dit soort overwegingen ook vaak beschouwd als sociaal of moreel gehandicapt. Dit is problematisch om twee redenen.

Een dubbel empathieprobleem

De eerste reden is dat het erop lijkt dat neurotypische personen even onhandig (zo niet onhandiger) omgaan met autisten of andere andersdenkenden. Recente studies suggereren dat er sprake kan zijn van een ‘dubbel empathieprobleem’. Dit betekent dat, hoewel autisten moeite hebben om de gevoelens en behoeften van neurotypische personen te herkennen, neurotypische personen ook moeite hebben om de gevoelens en behoeften van mensen met autisme goed te kunnen lezen.

Wij stellen onze verwachtingen bij wanneer iets voor typische mensen moeilijk is, terwijl we atypische mensen dan als beperkt zien

Het lijkt erop dat mensen in het algemeen moeite hebben om zich in te leven in de behoeften en gevoelens van andersdenkenden. Als dit waar is, dan heeft iedereen een beperkt inlevingsvermogen en zijn we allemaal sociaal gehandicapt. Dat zou mij niet verbazen. Dat betekent ook dat de bovenstaande soort excuses niet alleen gelden voor neurodiverse mensen; ze kunnen voor ons allemaal opgaan.

Wiens morele verwachtingen?

De tweede reden om de suggestie van ongelijke morele bekwaamheid te verwerpen is dat empathische neigingen ook in de weg kunnen staan van doen wat juist is.

Het kan bijvoorbeeld moeilijk zijn om een klein jongetje medicijnen toe te dienen als hij hierom heel hard moet huilen. In de Netflix-show The Good Place heeft een humanoïde robot een failsafe-mechanisme waarbij ze doet alsof ze erg overstuur is als mensen op het punt staan haar te resetten. Dit maakt het voor mensen erg moeilijk om dit te doen, zelfs in een geval waarin dit duidelijk de beste beslissing is.

Door haar autisme kan Hannah Gadsby ‘bestaan zonder naar de wereld te hoeven kijken’

Wij zijn niet geneigd om deze moeilijkheden te zien als een vorm van morele onbekwaamheid of sociale handicap. Wij stellen onze verwachtingen dus bij wanneer het voor typische mensen moeilijk is om het juiste te doen, terwijl wij atypische personen als gehandicapt beschouwen wanneer zij niet voldoen aan de morele verwachtingen die door typische mensen worden bepaald.

Twee keer nadenken

De wereldberoemde stand-upcomedian Hanna Gadsby gelooft dat ze door haar autisme kan zien “hoe ze kan bestaan zonder naar de wereld te hoeven kijken”. Wanneer je minder toegang hebt tot de emotionele reacties van anderen, ben je ook niet geneigd je hierdoor te laten beïnvloeden en je gedrag daarop af te stemmen. Dit verschaft ook morele helderheid.

We moeten ons daarom niet alleen afvragen of een atypische manier van denken iemand verontschuldigt in situaties waarin een doorsnee persoon dat niet zou zijn. We moeten ons ook afvragen waarom onze verwachtingen vooral rekening houden met neurotypische mensen.

Daphne Brandenburg is Universitair Docent aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Verder lezen

Oliver Sacks (1993). ‘An Anthropologist on Mars’ New Yorker

Fletcher-Watson & Bird (2022). ‘Autism and empathy: What are the real links?´ Autism, 24(1), 3–6